दुर्गभ्रमणगाथा

आज खूप दिवसा नंतर “दुर्गभ्रमणगाथा” हे गो. नी. दांडेकर यांनी लिहलेले पुस्तक वाचून झाले. हे पुस्तक वाचायला मी बरेच दिवस आधी सुरवात केली परंतु मागील काही महिने वाचण पूर्णपणे बंद होते. मोबाईल मुळे म्हणा किंवा अंगातल्या आळसा मुळे म्हणा पुस्तकांपासून दूर गेलो होतो. परंतु जेंव्हा पासून ऑफिसला मेट्रोनी प्रवास करायला सुरवात केली तेंव्हा पासून पुन्हा एकदा पुस्तक हातात आलं. 

थैंक यू पुणे मेट्रो !

असो, पुस्तकाबद्दल बोलण्या आधी थोडं, लेखकाबद्दल. गोपाळ नीळकंठ दांडेकर. त्यांनी गडकिल्ल्याचे अनुभव या पुस्तकामध्ये लिहले आहेत. त्यांचं आणि त्यांच्या लिखाण शैलीच करावं तितकं कौतुक कमी आहे. महाराष्ट्र मधील ३६०+ किल्ल्यापैकी सुमारे २५० किल्ले या माणसाने नुसते पाहिले नाही तर त्यानी हे सर्व किल्ले जगले आहेत. एक गडवेडा माणूस म्हणूनच ते प्रसिद्ध होते.

अगदी लहानपणा पासूनच भटकंतीची आवड असलेले दांडेकर, हाडाचे ट्रेकर होते अस म्हंटल तर वावग ठरणार नाही. ह्या माणसाने अश्या काळात भटकंती केली आहे जेंव्हा किल्ल्यावर जाणे आजच्या इतके सोपे मुळीच नव्हते. आता आपण शनिवार,रविवार पाहून, सुट्टीचा दिवस पाहून सर्व व्यवस्था करुन, एखाद्या ग्रुप सोबत ट्रेकिंग ला जातो. दांडेकर मात्र कधी एसटी बस ने तर कधी जीप ने आणि काहीच नाही भेटलं तर पायी पायी निघायचे. दिवस,रात्र, ऊन,पाऊस,थंडी, वारा अश्या कोणत्याच नैसर्गिक अडचणी दांडेकरांना किल्ला पाहण्यापासून थांबाऊ शकल्या नाहीत.

ते ज्या नजरेने, ज्या आत्मीयतेने किल्ला पाहायचे, ती नजर, ती भावना आपणाकडे (म्हणजेच, जे २ दिवसात ५ किल्ले अस धावत-पळत किल्ले पाहतात) असणे शक्यच नाही. रायगड, राजगड, सिंहगड, प्रतापगड अश्या किल्ल्यावर त्यांनी कित्येक दिवस मुक्काम केला. किल्ल्याचा कानकोपरा त्यांनी पाहिला. तिथे राहणाऱ्या मेंडपाळ, आदिवासी, भटक्या लोकांसोबत ते राहिले. या लोकांनी देखील त्यांचे खूप आदरातिथ्य केलं. कधी नागलीची भाकरी, दुध तर कधी ताज ताक अस वेगवगळे पदार्थ दांडेकरांनी मनसोक्त खाल्ले. वेळप्रसंगी त्यानी त्याची खूप मदतही केली. 

त्यानी ज्या शब्दात रायगड, राजगड, सिंहगड किल्ल्याच वर्णन केलं आहे अस  वर्णन आज पर्यंत तरी माझ्या वाचनात नाही. ह्या किल्ल्यांच वर्णन वाचताना ते पूर्ण चित्र तुमच्या डोळ्यासमोर तयार होत. रायगडाचा असा कोणता कोपरा नसेल जो त्यानी पहिला नसेल. रायगडवर जाणाऱ्या सगळ्या वाटा त्यानी पायाखालून घातल्या. रायगडानी पण त्याना त्याबदल्यात खूप काही दिल.  कधी अनमोल असे जुने नाणे तर कधी दुर्मिळ वस्तू. 

दांडेकरानी ही भटकंती करताना सरकारला देखील खूप मदत केली. कधी दूरदर्शनच्या लोकांना किल्ल्यावर घेऊन जाऊन त्याना फोटो आणि व्हिडीओ साठी मदत केली तर कधी रायगडावर शिवजयंती मोठ्या उत्साहात साजरी केली. इंदिरा गांधी जेंव्हा पंतप्रधान होत्या त्या स्वतः हया कार्यक्रमाला उपस्थित होत्या. 

आयुष्याचे ५० वर्ष हा माणूस गडकोट फिरत होता. नुसतेच गडकोट नाही, भुईकोट, जलदुर्ग, डोंगरी किल्ले सर्व काही पाहील. नुसते फिरत नव्हते तर, ते प्रत्येक किल्ला जगत होता. तिथे दिवस रात्र राहात होते. शिवकाळात तिथे काय घडल असेल अनुभवत होते. ज्या ज्या लोकांनी दांडेकरांसोबत किल्ला पाहिला असेल ते खरच खूप भाग्यवंत असतील.

आता थोडं पुस्तकाबद्दल. जर तुम्हाला गडकोट, किल्ले पहायला आवडतं असेल तर हे पुस्तक किमान एकदा तरी नक्की वाचाव. या पुस्तकामधे दांडेकरांनी एकूण २० किल्ले आणि त्यांची भ्रमण कथा सांगितली आहे. भाषा जरी मराठी असली तरीही खूप सारे नवीन आणि कमी प्रचलीत शब्द देखील आहेत त्यामुळे वाचना साठी थोडा वेळ लागू शकतो. 

दुर्गभ्रमणगाथा वाचल्यावर जरी तुम्ही तो किल्ला पाहिला असेल तरी देखील परत एकदा पाहायला जाव अस तुम्हाला जरुर वाटेल अशी मला खात्री आहे. रायगडवर दांडेकरांच विशेष प्रेम असल्याचं अनुभवत. 

किल्ला कसा पाहावा आणि आपल्याला लाभलेली ही गडकोटांची ही अफाट संपत्ती आपण कशी जपायला हवी हे हे पुस्तक आपल्याला शिकवून जात. 

- विश्वास र त्रिकुटकर

२८-०४-२०२४